Dit blog van Maurice Hengeveld verscheen eerder op de site van Aorta.

Voor wie zich niet op regelmatige basis met de stedelijke ontwikkeling van Utrecht bezighoudt – en dat zijn mogelijk meer mensen dan gedacht – is het vaak onduidelijk wie op dat gebied de spelers zijn. Waar zich dat van oudsher beperkte tot gemeentebestuur, projectontwikkelaars, architectenbureaus en bouwbedrijven mengen zich de laatste tijd ook steeds vaker nieuwe netwerken in het proces. Netwerken van betrokken stadsbewoners die al dan niet zelf de handen uit de mouwen steken voor een aantrekkelijke invulling van de beschikbare ruimte in hun stad. Krijgen deze stadmakers voet aan de grond?

Stadmakers
Netwerken van betrokken stadsbewoners zijn alles behalve typisch Utrechts. In Amsterdam is het Pakhuis de Zwijger dat als onafhankelijk platform voor creatie en innovatie in de stad sinds 2006 succesvol inspirerende programma’s biedt over stedelijke ontwikkeling. Het begin 2015 gelanceerde initiatief ‘Nieuw Nederland: Steden in Transitie’ van Pakhuis de Zwijger wordt inmiddels onderhouden door stadsambassadeurs uit heel het land, waaronder Utrecht. Voor de gemeente Rotterdam organiseerde architectuurcentrum AIR recent een tweede editie van het Stadmakerscongres met maar liefst 600 deelnemers. Regelmatig valt de term stadmakers, maar wat doen die precies en wat maken zij daadwerkelijk? Ook de vraag of zij voet aan de grond krijgen in het van oudsher afgeschermde gebied van stedelijke ontwikkeling moet nog blijken.

Wiens belang
In Utrecht wordt de opkomst van betrokken stadsbewoners, al dan niet in netwerkverband, door sommigen teruggevoerd op het plan Feuchtinger uit 1958, waarin de gehele Stadsbuitengracht zou worden gedempt en vervangen door een rondweg met een reeks parkeergarages. Na felle protesten werden uiteindelijk slechts de singels in het noordwesten gedempt en werd een start gemaakt met de bouw van Hoog Catharijne, ten koste van de bij velen geliefde Stationswijk. De woede van de Utrechtse bevolking, die het vertrouwde stadsbeeld zag verdwijnen, was gewekt en de vraag wiens belangen het stadsbestuur eigenlijk dient kwam in beeld. Mogelijk werd daarmee al de kiem gelegd voor latere bewegingen, die vanuit protest tegen voorliggende plannen ook met eigen ideeën en initiatieven zouden komen in de hoop hun positie daarmee te versterken. Inmiddels staan niet alleen de plannen dikwijls ter discussie, maar steeds vaker ook de procedures waarbinnen plannen tot stand komen.

Tijdgeest bepalend
Waar sommigen het ontstaan van bewonersinitiatieven aan het plan Feuchtinger toeschrijven zijn ze volgens anderen van alle tijden. Daarbij zou het de tijdgeest zijn die het thema bepaalt. Zo wilde de kraakbeweging woningnood en speculatie tegengaan en monumenten behoeden voor (verder) verval. Dikwijls werden daarbij in de gekraakte panden culturele initiatieven georganiseerd. In de jaren ’90 ontstonden uit onvrede over het gebrek aan aandacht voor architectuur in de Utrecht initiatieven als Architectuurcentrum Aorta en architectuurbulletin Post Planjer. Vanuit een sterk gevoelde noodzaak om de bebouwde ruimte meer aandacht te geven en de stad een podium te bieden waar stadsbewoners en professionals over de gebouwde omgeving in gesprek kunnen, richt Aorta zich sindsdien op het bediscussiëren, inspireren en aanjagen van ruimtelijke vraagstukken. Dat gebeurt ondermeer door middel van debat en (ontwerpend) onderzoek. Inmiddels zijn er weer uiteenlopende nieuwe initiatieven ontstaan.

Groeiende betrokkenheid
Ingegeven door onvrede over dikwijls megalomane projecten of de traditionele aanpak – én inmiddels ook inspelend op de trend van een terugtredende overheid en de daardoor veranderende rolverdeling – zijn ook de afgelopen jaren in Utrecht tal van initiatieven, belangenclubs en netwerken ontstaan. Of het nu gaat om stedelijke ontwikkeling, mobiliteit, milieu, energievraagstukken, cultuur, tijdelijke initiatieven en/of stadslandbouw, op bijna elk gebied heeft zich inmiddels, dikwijls vanuit inwoners, een belangen-/initiatievenclub gevormd. Zo is er bijvoorbeeldNieuw Utrecht, Makelaars van de Tussentijd, Kracht van Utrecht, Energie-U,Stadsambassade Utrecht, Utrechts Verbond en Eetbaar Utrecht, maar ook initiatieven gericht op specifieke gebieden of locaties zoals Meer Merwede enVechtclub XL in Transwijk. Voor menig Utrechter wellicht een ietwat onoverzichtelijke brei van ‘clubjes’, stadmakers zo je wilt, die zich echter wel zeggen in te zetten voor de stad en (al) haar inwoners.

Een zwerm van initiatieven
Ineens waren ze daar! In de aanloop naar de totstandkoming van het college-akkoord, na de gemeenteraadsverkiezingen in 2014, waren het de Utrechtse Ruimtemakers, een zwerm van betrokken mensen/initiatieven, die met het aanbieden van een stadsmakersparagraaf een voorzet gaven voor de invulling daarvan. Die voorzet ging over samen stad maken, een samenwerking gericht op het realiseren van maatschappelijke meerwaarde: kwaliteit van leven en leefomgeving, verbondenheid, duurzaamheid, economische vitaliteit en zeggenschap van stadsbewoners over de eigen omgeving. Op het aanbieden van de stadsmakersparagraaf volgde vanuit de Utrechtse Ruimtemakers een reeks vernieuwende en veelbelovende activiteiten, zoals een vastgoeddiner, diverse initiatieven cafés, deelname aan de bijeenkomst Agenda Stad, een (eerste) expertmeeting en een advies over het (beter) functioneren van de Stadsmakelaar.

Utrecht maken we samen
Op een vernieuwende manier (samen)werken is inmiddels ook hét fundament van het coalitieakkoord 2014-2018 ‘Utrecht maken we samen’. De gemeente zet daartoe concrete stappen, zowel binnen als buiten het stadskantoor en samen met de gemeenteraad, bewoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties. Daarbij wordt ingezet op een intensievere en vergaander samenwerking met inwoners. Onder meer in de vorm van stadsgesprekken moeten vraagstukken worden verdiept en aangepakt op stedelijk, wijk- en buurtniveau. Initiatieven uit de stad zijn hierbij welkom. Op haar website laat de gemeente Utrecht haar ambities zien op het gebied van het nieuwe ‘stadmaken’, ook waar het gaat om stedelijke ontwikkeling. Nu de tijd van gedetailleerde blauwdrukken, mede als gevolg van economische crisis, voorbij lijkt komen daarmee ook bij de gemeente nieuwe manieren van samenwerking en ontwikkelen steeds nadrukkelijker in beeld.

In gesprek met de stad
Met stadsgesprekken als instrument om de samenwerking tussen inwoners, ondernemers, andere partners en de gemeente te verstevigen is inmiddels de weg ingeslagen om de stad beter te maken. Een stap op de goede weg lijkt het. Over uiteenlopende thema’s en onderwerpen werd de afgelopen tijd door middel van een Stadsgesprek al ruimte geboden aan betrokken inwoners om zich uit te spreken. Zo werd eind december 2014 met ruim 400 Utrechters, organisaties, ambtenaren en politici gesproken over hoe initiatieven in onze stad verder gebracht kunnen worden. Dat leverde de agenda ‘Ruim baan voor initiatief: etappe 2015’ op die werd uitgewerkt in de ‘Routekaart 2015’, een dynamisch document met vijf agendapunten. Eén van de direct daaruit voortvloeiende resultaten is de lancering van de portal www.utrecht.nl/initiatief in augustus 2015.
Dit najaar wordt de agenda besproken in de gemeenteraad waarmee momenteel door de Utrechtse Ruimtemakers onder andere wordt samengewerkt aan uitgangspunten voor maatschappelijke gebiedsontwikkeling.

Magere opbrengst
De vraag of de rol van betrokken stadmakers zich beperkt tot die van gesprekspartner en/of aangever bij door de gemeente Utrecht georganiseerde Stadsgesprekken valt nog niet goed te beantwoorden. Her en der lijken partijen binnen die setting nader tot elkaar te komen, maar er klinken ook geluiden dat zowel het vervolg vanuit de gemeente als de concrete opbrengst nog te mager is. Een invulling waarbij de rol van stadmakers daadwerkelijk een serieuze plek krijgt binnen de stedelijke ontwikkeling in Utrecht blijft vooralsnog uit. Zo publiceerde ‘Ruimtemaker’ Frans Soeterbroek, adviseur bestuur, beleid en organisatie in de publieke sector én belangrijke trekker binnen de Utrechtse Ruimtemakers, recent de alarmerende blog ‘De stad als bouwmarkt’. Daarin deelt hij zijn (sterke) twijfels over het concreet scheppen van ruimte voor actief burgerschap, publiek ondernemerschap, burgerinitiatief en eigenaarschap van de publieke ruimte door lokale overheden, ook in Utrecht. Teveel nog faciliteert die overheid volgens Soeterbroek alleen grote marktpartijen.

Blijven praten of hacken?
De vraag hoe dan wel tot de gewenste invulling van de ambitie ‘Utrecht maken we samen’ uit het coalitieakkoord te komen blijft vooralsnog onbeantwoord. Zo ook de vraag of de conclusie dat de invulling vanuit de gemeente lijkt achter te blijven bij haar eigen ambitie niet te voorbarig is. Een dergelijk leer- en/of veranderproces vraagt wellicht gewoon meer tijd. Binnen de zwerm Utrechtse Ruimtemakers, waaronder veel relevante initiatieven/stadmakers van dit moment zijn verzameld, is de discussie daarover nog in volle gang waarbij de aangedragen suggesties variëren van doorgaan, volhouden en blijven aandringen tot het hacken van het proces. Wat in ieder geval luid en duidelijk doorklinkt in die discussie is enerzijds de betrokkenheid van stadmakers bij hun stad en anderzijds de angst dat die stad te veel het ‘speeltje’ blijft van grote marktpartijen.

Energie blijft
Hoe het proces verder ook zal verlopen, de energie en inzet van Utrechters om uit liefde voor hun stad tot een betere, meer gewenste invulling van die stad te komen lijken er vooralsnog niet onder te leiden. Een mooi voorbeeld van die niet aflatende inzet is de vereniging Nieuw Utrecht (NU), die op 29 november dit jaar haar 15-jarig bestaan viert. Grenzen verleggen, beweging creëren, nieuwe ideeën ontwikkelen en concrete projecten realiseren is waar NU voor staat. Sinds de oprichting in 2000 zijn uiteenlopende NU-projecten gestart vanuit een visie op nieuwe stedelijkheid in Utrecht. De vereniging, met inmiddels circa 50 leden, is daarmee een waardevol netwerk en een denktank van en voor de stad. Haar 15e verjaardag viert NU met een bijeenkomst en de presentatie van de eerste in een reeks toekomstkaarten, begeleid door een toekomstboek. Zowel kaart als boek laten zien welke (nieuwe) trends en ontwikkelingen nu en in de nabije toekomst bepalend zullen zijn voor het leven in de stad. Wellicht later meer daarover, voor nu felicitaties voor Nieuw Utrecht en de hoop dat samen stad maken daadwerkelijk echt vorm krijgt.

Hierover doorpraten? Dat kan op CitizenLab!